لازم به ذکر است که منظور از عمل نیک، عملی است که از نظر اسلام نیک و پسندیده باشد؛ بنابراین آن دسته از اعمالی که دین و یا عرف غیرمسلمان آن را نیک می شمارد در حالی که بهره ای از خیر حقیقی ندارد، مانند عبادات ساختگی عمل نیک محسوب نمی گردند16.

در یک جمع بندی می توان گفت هر عملی دو جنبه دارد: فعلی و فاعلی؛ بعد فعلی عبارت است از شعاع اثر مفید و یا مضر عمل در خارج و اجتماع و بعد فاعلی عبارت است از شعاع انتساب عمل به خود فاعل و انگیزه های نفسانی او در انجام آن عمل؛در هر عملی این امکان است که بعد فعلی آن نیک اما بعد فاعلی آن غیر نیک باشد و یا بالعکس و یا هر دو بعد نیک و یا هر دو غیرنیک باشند17.
پس حسن و قبح یک عمل، از یک نظر بستگی به اثر خارجی آن و از نظر دیگر بستگی به این دارد که فاعل با چه نیت و عملی آن را انجام داده است. اگر فاعل، کار خیر را با نیت خیر انجام دهد، عمل او دوبعدی است و در دو امتداد تاریخی- اجتماعی و معنوی- ملکوتی پیش رفته است در غیر این صورت عمل وی نه تنها باعث صعود او نشده بلکه موجبات سقوط او را نیز فراهم می آورد. نسبت حسن فاعلی به حسن فعلی، نسبت روح به بدن است. هم چنان که بدن بی روح، مرده است؛ حسن فعلی بدون حسن فاعلی بی ثمر است18.
در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله درباره اهمیت نیت آمده است:
«اِنَّما الاَعمالُ بِالنِّیاتِ وَ اِنَّما لِاِمریءٍ مَا نَوَی19»
حال اگر گفته شود حسن فاعلی منحصر در قصد تقرب به خداوند نیست و اگر کسی تحت تاثیر وجدان خویش و به حکم انسانیت عمل نیکی را انجام دهد، دارای حسن فاعلی است و همین که «خود» او، انگیزه ی عمل نبوده کافی است؛ در پاسخ باید گفت که یقیناً خداوند چنین کسی را بی پاداش نمی گذارد هر چند عدم تفاوت بین این که انگیزه خدا باشد یا انسانیت، را نمی پذیریم. در برخی احادیث آمده است که مشرکینی نظیر «حاتم» به خاظر اعمال نیکی که انجام می داده اند، عذاب نخواهند شد و یا تخفیفی در عذاب آن ها داده می شود20.

صفحات: 1· 2· 3· 4· 5